TERRA DE PONDAL
Na aldea do Roncudo as cruces brancas que balizan a costa fálannos de mariñeiros mortos, de naufraxios. Da Costa da Morte e as súas lendas mariñas.
Os veciños da aldea din que foi fundada polos valugos, xentes errantes e misteriosas, moitas veces vinculadas a cidades mergulladas en coñecidas lagoas. Na tradición local, proceden do lugar de Gunxín. Como viñan co gando a esta paraxe, comezaron a levantar chozas para non ter que regresar todos os días a casa. Logo trouxeron ás súas mulleres e quedaron definitivamente.
Os valugos (ou valuros noutras partes de Galicia) aparecen como peregrinos chegados de poboacións malditas, ás veces citadas como Valuria ou a famosa e ubicua Valverde. Xentes escuras, que visten roupas negras imitando a frades, aprendices de meigos, vendedores de esconxuros e ensalmos, esmolantes. Na ría de Camariñas confúndenos con outra poboación errante e maldita, de feirantes e malabaristas, «os tarughos».
Por este gran promontorio esténdese un conxunto de pedras gravadas, petróglifos prehistóricos da Idade do Bronce, que nos falan dun enclave ritual. Unha porción de terra penetrando no mar, como un espazo de ningún lugar (non é terra, non é mar), un territorio sacro onde habitaban antigas divindades, que conservarán algúns dos seus santuarios baixo o sincretismo das novas advocacións cristiás.
Nosa Señora do Faro
Os mariñeiros de Corme invocaban á nosa Señora do Faro, co seu oratorio no alto do seu monte. Alí celebran romaría o 8 de setembro, unha semana moi especial no culto mariano con fortes raíces precristianas en Galicia. A Soberana Señora da colleita.
É o cambio de estación, cando muda o mar e con el todos os elementos climáticos. A espigada columna no alto do monte é ben visible. Alí conservan o rito de «cambiar a tella». Unhas mulleres movían as tellas da capela para atraer os bos ventos, propiciadores da entrada dos barcos a porto, cando os homes no mar estaban en perigo.
Outro dos picos que bordean a ría é o monte Ardal. Na súa cima, no Bico da Casavella refúxiase un encanto, entre uns grandes peñascos. Nas ruínas dun casal habita unha moura vella que peitea os seus brancos cabelos cun peite de ouro. Din que posiblemente sexa unha dama encantada, e que tras o seu rostro engurrado e as súas canas agocha unha doncela á que un arriscado galán pode desencantar se atende ás súas demandas sexuais.
Preto aparece o castro de Nemeño, chamado polo gran bardo Eduardo Pondal «o rei dos castros»; o maior e dominante fortín ártabro na zona cando mouros e humanos aínda convivían.
Desde O Roncudo
Desde o faro de Roncudo dirixímonos ao interior da ría. Entramos no porto pesqueiro de Corme, camiño da praia de Valarés, pasando polas praias do Osmo, da Ermida e de Río Covo. Estamos noutra terra bendicida pola fecunda acción de san Adrián. Din en Corme que o seu culto no lugar era anterior ao de Malpica, cuxo patrón é san Xulián.
Na aldea de Corme, antes da actual igrexa, existiu unha capela de Santo Hadrián no lugar de Froxán. As dúas parroquias de Corme formaban no Antigo Réxime unha soa baixo o patrocinio do santo militar. Sabemos que san Adrián eliminou a peste das serpes que dominaban estas paraxes.
Pedra da Serpe
No lugar de Gondomil, a Pedra dá Serpe é a mostra desta gran batalla entre o santo heroe e os seres que agora poboan o inframundo. Nun cruzamento de camiños vemos esta roca erosionada coa figura gravada dunha serpe con ás, sobre a que foi colocada unha cruz.
Nos lugares de ao redor falan de como aquela zona era un gran bosque invadido por cobras que atacaban aos camiñantes e aos veciños doutras aldeas. Ata que chegou Santo Hadrián cunha tropa de romanos e expulsounas. É unha nova versión do relato do santo, como único inimigo dos réptiles, aos que venceu coa súa máxica pisada. Neste caso, as serpes protexen o lugar de forasteiros, adquiren un matiz positivo. Pero nada poden coa nova relixión, co novo poder da cruz.
En Corme-Aldea achamos o castro da Barda, á beira do mar. Nel hai un gran pozo con encantos. E casas onde habitaban os mouros. No veciño lugar de Cerdeira, ao pé do seu castro está a leira do Foxo, unha trincheira dos mouros. Nun leira próxima, en Cerdeira de Riba, os mouros traballaban nunha fábrica de cerámica, porque segundo os veciños, na Caleira e Agra dous Romero acharon restos da súa peculiar olería. Quen sabe se eses seres de «algún día» non ensinaron o seu oficio aos oleiros de Buño e Leiloio!
Virxe da Estrela, Osmo , Ermida
Baixamos ao porto. Na praia do Osmo hai unha gran gruta mariña, é unha das bocas do inferno, porque en certos días e a certas horas corremos o perigo de ser arrastrados por un orco, un ogro, unha criatura cruel. Agora imos á praia da Ermida e na Illa da Estrela volvemos atopar máis lendas xemelgas a outras de espazos insulares do mar Celta.
Aquí houbo unha capela dedicada á virxe da Estrela, quen provocaba a baixada do mar para que acudisen os romeus o día de resurrección. Ao seu lado quedan restos de dous cromlechs, dous círculos líticos onde se reunían nos días aciagos as meigas. Na capela venerábase tamén á virxe das Neves e a san Andrés. A festa principal era o luns de Pascua.
Os veciños de Corme viron brillar unha luz preto da praia da Ermida, cando se achegaron á comprobar o suceso, atoparon á virxe. Tentárona levar para o pobo, pero a virxe pola súa man regresou á illa. Por iso, decidiron levantarlle alí unha capela. A illa fora habitada en época prerromana e quedan restos dun castro insular ártabro, como os do Castelo de Touriñán ou o de Dor.
Na illa enterrábanse os cadáveres que devolvía o mar cando non se sabía que relixión profesaban. Son illas occidentais femininas de meigas, o espazo insular de ámbito sobrenatural da deusa nai céltica Anu ou Dana, lugar privilexiado de aparicións de mulleres extraordinarias, abundantes no mundo céltico; pero a maior concentración de illas sacras, cristianizadas por capelas e romarías, atópase en Galicia. Toda a súa costa é un Alén mítico, afamado en todo o continente desde a Prehistoria, e as lendas son o residuo do seu antigo poder, unha ribeira sacra.
Unha lenda local advírtenos que na praia da Ermida, enfronte á illa, vivían unhas xentes que tiñan un rei, pero chegaron «os mouros» e destruíron a cidade, a pedradas. Unha batalla como a librada entre os mouros do castro da Croa e os de Mourín en Buría, que deixaron moreas de croios polo chan.
Detrás das dunas da praia da Ermida houbo en tempos unhas brañas, un terreo pantanoso, xa que como noutros lugares galegos aparece aquí a lenda da lagoa de Valverde. Queda o topónimo de Brañas de Gondomil en recordo deste lago. Na praia lucía unha cidade fermosa onde todos eran pagáns, luxuriosos e perversos; excepto unha anciá que adoraba a Xesucristo e rezaba pola conversión desta impía urbe. Era a veciña máis humilde e pobre, rodeada de ricas casas e palacios de xente rica.
Un día, cando estaba a orar na illa, aparecéuselle a Virxe María e avisoulle que fuxise cara ao monte de Gondomil, pero sen mirar cara atrás ata alcanzar o cume, porque o mar ía subir tanto que a cidade quedaría asolagada. Como así sucedeu. Ao chegar a muller á cima xa non existía a cidade, convertida nun inmenso areal. De novo nesta costa de relatos orais conservados polos nosos maiores apúntase ao carácter de lugar cultual da Illa dá Estrela, á presenza dunha divindade feminina, de restos arqueolóxicos; ou á protección que ofrecen aos crentes as telúricas terras do lugar de Gondomil, ben polos antigos deuses como polos santos da era cristiá.
Valarés
En Valarés existiu outra capela de Santa Mariña cunha concorrida romaría, que logo pasou á parroquial de Cospindo. No século XIX construíuse unha nova ermida dedicada á santa, que por man de frades tanta devoción ten nesta costa, no recheo de Ponteceso. En Brantuas lembran como chegou feito un raposo o seu cura á reitoral, tras ser arrastrado e mallado por bruxas. Pero cando se recuperou, a base de «sopas de viño tinto e follados con tallada», recoñeceunas e desterrounas da parroquia. Para iso depositou alfinetes e moedas de prata na pila bautismal, porque así as meigas non saen do templo. A máis maléfica das bruxas das beiras do río Anllóns é a Mirta, causante de pragas de pulgas e piollos. Unha vez matou a 22 vacas dun gandeiro que a evitou, e fixo caer a un boi morto no agro.
O val de Brantuas é terreo abonado ás aparicións e garda vellas memorias de cando os xalleiros (arrieiros) de Santa Comba viñan coas súas reatas de mulas a estes pagos para buscar sal, area, peixe ou potes de Buño para levar por todo o reino, e a Castela ou Portugal.
Ninguén mellor que estes xalleiros, aos que tanto tratei, para falarnos de meigas e aparicións, pois moitas veces atopáronas no camiño. Por iso os sobreviventes do oficio saben como protexerse das meigas nocturnas, expectantes en bosques e encrucilladas. Saben que non deben deterse diante da visión, nin prestar atención a mulleres soas ou en grupos de tres que rolden a noite.
Famoso xalleiro retirado era o «lareteiro» criado da casa Pondal. Unha vez viu saír A Rolda da igrexa de Canduas. Eran só luces vermellas en formación, que poden levar a quen atope no camiño e unha vez preso da súa luz séguea sempre. Para evitalo, o xalleiro levaba un pedazo de pan de broa e botouse a comer. Hai que entreterse en algo, nunha ocupación, para que pase de longo o cortexo. Entre as almas había un can cun ruidoso cascabel.
Efectivamente, ás veces a Santa Compaña non forma unha especie de enterro senón que só vemos luces, e pode levar un can. Así mo confirmaron outras testemuñas. Estas luces poden andar soas e asustar aos camiñantes. Ao pai do criado dos Pondal, mentres descansaba baixo un carballo á caída da noite, atáronlle a recua de mulas as meigas; pero el viunas e co «pao da moca» andou a vareadas coas tres, de tal forma que lle imploraban perdón. Non o volveron a molestar.
En Ponteceso naceu o bardo Eduardo Pondal. O vate deixou escrito no século XIX que onde o río fai un recodo sitúase o Pozo da Xerpa (serpe). Alí escóndese un encanto, unha sirena, metade culebra metade muller, que fascina e afoga aos que lle miran aos ollos.
Unha serpe que se alimenta de «mazaricos», curiosas aves limícolas que poboan unha «xunqueira» que pertencía aos antigos monxes de Almerezo. Pondal así mesmo recolleu no seu día que preto do illote da Tiñosa atópase a cova mariña ou furna de Cal Vaqueiro, residencia dunha princesa moura encantada, que ensina ao visitante unha mesa de ouro chea de brilantes e xoias. Para gañalos hai que contestar as preguntas da moura. Bordeando os barrancos costeiros crecen unhas singulares roseiras silvestres, ofrenda quizais dalgún incauto que quixo desencantar á princesa.
