Lendas da Costa da Morte. Bergantiños. Na terra dos oleiros.
O mundo das lendas segue atraendo a todos os que se achegan a nosa cultura, e tamén aos mais novos medrados escoitando as avoas falar de mouras, tesouros agochados onde nace o arco da vella, santas compañas. Imos facer un recorrido pola memoria oral que recollín para o meu libro «Camiño dos faros«, en roteiro desde Caión a Fisterra.
Saimos de Caión e miramos a contorna dos montes onde Bergantiños linda coas Mariñas. O monte de San Amaro fai referencia a un curioso personaxe navegante galego de nome celta (significa inmortal).
Desde o seu cume divísase o mar que alcanza a luz da torre de Hércules, o santuario de San Adrián, ou o de Os Milagros de Caión, ao que os romeus levan na súa empinada subida unha pedra do camiño que pousan nun «milladoiro», un outeiro de seixos onde queda depositado o pecado ou medo de cada devoto. San Amaro é un «mouro» convertido en santo polo pobo galaico.
Seica era Amaro de nobre familia, herdeiro dunha boa fortuna, coa que fundou hospitais e asilos para pobres. Tras esta vida de dedicación aos demais emprendeu unha peregrinación para alcanzar o paraíso.
Tras moitos traballos na súa navegación chegou a unha illa deserta e alí iniciou a subida a un monte. Na cima atopou a un ancián gardando a porta dunha muralla de prata. No seu interior estaba o paraíso. Ao non poder entrar, por estar reservado aos mortos, o ancián apiadado deixoulle botar unha ollada a través da fechadura.
Cegado pola visión, Amaro baixou ata a súa barca, pero xa non viu a praia senón unha gran cidade. Pasaran trescentos anos e co tempo alí naceu unha urbe que levaba o seu nome, San Amaro. Arrepentido pola súa soberbia axeonllouse diante do altar maior da catedral chea de devotos e pediulle a Deus que o levara con El.
É de gran devoción en Galicia, cura dores de cabeza e reuma, colocando a súa imaxe encima do membro dolorido. Na súa festa, o 15 de xaneiro, acéndense fogueiras e ásanse chourizos, tómase viño con noces ou castañas. Os nenos galegos tiñan un tempo para xogar á buxaina (a buxaina); que ía desde san Martiño, en novembro, ata o día de san Amaro, o peregrino navegante. Entón gardaban no faiado o seu xoguete dicindo «o día de San Amaro bota as buxainas non faiado».
Castro de Cerqueda
Entramos en Malpica e no castro de Cerqueda os mouros enterraron unha viga de ouro e outra de alcatrán. O que descubra a primeira será rico, pero se alcanza co seu pico a segunda pode causar o fin do mundo, mares de lava e piche que cubrirán vales e montes. Na mesma parroquia os buscadores de tesouros armados co Libro Magno de san Ciprián arrabuñan no dolmen de Pedra da Arca. As súas enormes laxas foron levadas encima da cabeza por unha moura, mentres fiaba na súa rueca e daba de mamar a un neno.
Pobo oleiro de Buño
Na parroquia veciña achamos o pobo oleiro de Buño, onde seguen activos os «oleiros». Contan co seu altar de ánimas, onde acoden as «almiñas dúas defuntos» para dar unha visita aos vivos, ou pedir unhas misas de rogativa en honra a santa Xusta, patroa dos oleiros; ou a santa Filomena, advocación local.
Santa Xusta e a súa irmá Rufina eran fillas dun oleiro sevillano. Rexeitaron dar a súa mercadoría aos pagáns para as festas de Venus e Adonis e rompéronlles os seus ídolos, polo que foron martirizadas. Xusta morreu na roda e Rufina estrangulada. Tamén se lles garda culto na aldea mariñeira de Santa Mariña do Tosto, antigo convento.
«O diaño bulreiro»
O aire de envexa ou «mal de ollo» dalgún aldeán pode destruír pola noite o traballo diario do oleiro. Para conxuralo, o artesán lanza allos e auga bendita ao forno durante a coción, pronunciando un ensalmo.
Outro ser máxico que fai diabluras é o diminuto «diaño bulreiro», que pode romper algún cacharro, ocultar instrumentos; por iso en certos días do ano, como na Noiteboa ou Reis, déixaselle un prato con algunha noz ou higos pasos. Ou un xoguete de barro (lillo), unha bucina (buxina).
En ocasións, cando un mestre oleiro desespérase porque non é capaz de realizar un encargo a tempo, tense atopado pola mañá con parte da tarefa terminada por algún amigable e agradecido diaño bulreiro.
Nunha paraxe preto da aldea escóndense entre a maleza as ruínas da «aldea maldita». Os seus habitantes eran valuros, unha tribo perdida de asaltadores de mercadores e feirantes no camiño real, ou de náufragos caídos na costa. Un día pasou por alí un señor maior de barba branca que ía de peregrinación a Muxía e pediulles albergue.
A resposta foi roubarlle as súas pertenzas e ameazalo por se o contaba. Entón descubriuse e mandoulles unha maldición polos seus pecados. Era Santiago Apóstolo. Desde entón, a aldea foise despoblando ata que ninguén quixo vivir alí.
A fermosa tendeira
Tamén contan os oleiros que na parte máis alta dun castro, entre unhas rocas, vive unha fermosa tendeira. Sae de noite entre unha fenda do peñasco e estende a súa variada tenda. Cada vez que alguén se lle achega, foxe, desaparece. Só unha persoa puido tratar con ela. Chamábase Manolón, era un mozo forte e atrevido, con ganas de descifrar o misterio da dama da tenda. Armado de rosarios subiu á montaña. A media noite, como sempre, apareceu a bela muller, á beira dun posto cheo de mercadorías.
Manolón camiñou cara a ela e por vez primeira non desapareceu. Permaneceu detida coa mirada fixa nel. Estando xa a só dous pasos, ela peguntoulle que era o que máis lle gustaba da súa tenda. Respondeulle que unhas tesoiras que alí tiña.
A tendeira coa súa branca man agarrounas e lanzoullas ao mozo, acabando nun momento coa súa vida. Un sabio macho moi famoso da zona de Baiñas, que xa consultaba cando estaba dentro da barriga da súa nai, díxolle a un vello oleiro na feira do lugar que a resposta ao enigma da moura era: «a min gústame a tenda e máis a tendeira». Unha señora que non é de Buño indicoume que tal sucedido pasou no castro das Barreiras, no monte Nariga.
Outra aldea interior do concello de Malpica é Mens, coa súa preciosa igrexa románica, antigo mosteiro benedictino, e o seu castelo medieval. Din que un túnel comunica as torres coa igrexa.
Noutros tempos o alcaide de Mens, despois de raptar a unha moza do lugar o mesmo día da súa voda, tentou escapar polo subterráneo que une a igrexa e o seu castelo. Os paisanos queimaron palla nos seus extremos para que non puidese fuxir, quedando alí para sempre. Desde entón, no trigal que hai encima do túnel as espigas nacen amarelas, marcando en liña recta o tramo do antigo viaduto baixo terra. Chámanlle o trigal maldito.