Foto portada- Fotografía de Sta. Maria de Cée, A Coruña, pegada en cartón de 33 x 25 cm. A foto é de 23 x 17. Cortesía de Todo Colección. Vista da vila de Cée de 1884, foto dende a outra orilla, con toda probabilidade, donde cruza a estrada o río que baixa de Toba, pódese apreciar a ría con marea chea, que remataba na ponte Groba.
Paulino Castiñeira Castro
Pegado ao monte do mesmo nome, cara oeste, está o lugar de Son (Cée) resgardado polo sur que fornece a vila de Corcubión, o norte co lugar de A Granxa, (Toba) e no leste, fronteira natural con Ribeira Mar, final da ría de Corcubión. Esta última linde deixou de ser así dende os anos 80, o recalificar as normas urbanísticas, pola Comunidade Autónoma e o municipio de Cée, gañando ao mar moitos miles de metros cadrados que serviron para construír un novo Cée.
Pasaron trescentos anos dende a extensión dos Foros no lugar de O Son, dito foro foi realizado por primeira vez en 1644, polo arcedián de Trastámara Sancho de Lema, o veciño dese lugar Alberto de Outeiro e a súa muller María de Canosa, polas súas vidas e tres voces máis, da terceira parte do lugar de Son, coa Casagrande e a cortiña que se dixo, do vendaval; sendo a partir de 1658 cando o arcedián de Trastámara divide o lugar do Son en catro partes que foron as seguintes: Casal de Alberto do Outeiro. Casal de Francisco de Lema. Casal de Martin de Castiñeira. Casal de Pedro González o vello.
Para que todos poidamos entender mellor o que eran os foros, resumo un pouco este procedemento. O Foro consistía na entrega de béns, leiras, casas e todo o que tiña, a un foreiro, que pagaba unha renda anual, que inicialmente tiña forma de froitos e máis tarde pasou a ser ingresos fixos. O tempo que duraba era de tres vidas de reis e 29 anos máis.
Os problemas provocados polo foro son agravados pola subdivisión, xa que os herdeiros do foreiro participaban nel; Ao facer subdivisións parciais, o propietario defendeuse nomeando un «xefe de cabeza» case sempre o maior portador do Foro, que era o encargado de recoller as pro-ratas e entregarllas ao señor. Tamén a subdivisión en profundidade, por medio doutro subforo, cando o foreiro entregaba a terra a outro subforeiro entregaballa pola renda orixinal, ademais dunha prima a favor do subarrendamento, e aínda podería haber unha terceira subarrenda converténdose así o Foro principal con ingresos moi elevados, xa que o seu valor multiplicábase varias veces.
A situación das forzas agravouse a mediados do século XVIII por unha disposición de Felipe V, debido a isto os deputados do reino de Galicia en 1754 solicitaron o gobernó que fose perpetuo. A interinidade durou indefinidamente e o problema non se solucionou, senón que se limitou a transmitir o dominio dos antigos propietarios eclesiásticos aos novos donos laicos, xeralmente máis esixentes e máis duros que os anteriores.
O aforante tiña dereito a manter a propiedade directa e a percibir os ingresos anuais, podendo esixir a mellora dos activos dados no foro. Pola súa banda, o foreiro adquiría o dominio da leira, casa ou propiedade, podendo usalos e empregalos, como se fose o propio, dispoñendo deles para actos inter vivos ou mortis causa, pero sempre respectando a carga foral.
Vista de O Son dende o outro lado da ría, foto cortesía de T / C. Fotografía das casas do grupo Fernando Blanco, coñecidas por todos como «casas baratas» construídas a finais dos anos 50 e principios dos 60, no recinto do lugar de O Son, agra de Ribamar.
Debido a que naqueles anos esta era a norma máis común que se levou a cabo para ter aseguradas as súas propiedades, quero reflexar un resumo da extensión dos Foros do lugar do Son en Cée, Foro feito polo seu señor Arcediano de Trastámara Sr. Dan Sancho de Lema en 1644, dito que o Foro foi revisado de novo en 1658, houbo unha demanda ante a xustiza ordinaria en 1696 polo arcebispado, nun intento de tributar o citado lugar con máis ingresos, e estendeuse en 1720, estando nesa data en posesión da parte de Martín de Castiñeira, polo seu neto Pedro Gerónimo herdeiro dos béns do seu avó.
(1) “ En la villa de Ce, a cinco días del mes de Sept.re de mil setecientos y veinte, apresencia de mi Esc.no yTestigos, parecieron presentes dela una parte D.n Mauro Fran.co Perez vez.no de esta Otra villa Podatario de su señoria el S.or D.n Albaro Eufemio de Mendoza Caamaño y Sotomayor Caballero del Horden de Sant.o sumillez de Cortina de Su Mg.d Arcediano de Trastamara y S.or de la Villa, y de la otra D.n Pedro Gerónimo de Lema y Carantoña vez.no de S. Martín de Castrelo Xurisd.on de Vimianzo;Fran.co Gom.ez Soneira y d.a Maria de Lema su muger…
… dijeron seobligaban y prestan la suficiente Caución de rato y grato enformade que atodo tiempo abran por firme y guardaran y cumpliran lo aquí contenido y necesario siendo la aprobara y ractificaran so expresaoblig.on que para ello acen de sus personas y vienes muebles y raices, y otro D.n Mauro Fran.co Perez Porrua en nombre de su señoria otro S.or Arcediano yen Virtud de su poder con que se alla que confiesa no estarle rebocado, ni protestado cuia Copia ante mi Esc.no eximo para quese inserte en este instrumen.to signada y firmada según parece de Ant.o Sánchez de Andrade Esc.no de SM.d y numero dela Villagarcia Cuio tenor de otro poder es como sigue…
… en los veinte yseis de Marzo del año pasado de mil seiscientos cuarenta ycuatro D.n Sancho de Lema avia hecho foro afavor de Alberto de outeiro y su muger Maria de Canosa vez-os del lug.r do Son por sus vidas ytres voces dela tercia parte de otro lug.r do Son, conla Casagrande y cortiña que sedice do bendabal…
En diecisiete de Feb.ro de mil seiscientos y cincuenta ocho el S.or Sancho de Lema hizo foro a favor de Fran.co de lema y de Maria de Andrade su muger por sus vidas, y tres voces m.as dela quarta parte de otro lug.r do Son, con todo lo ael anejo, con reserba de algunas propiedades por testimonio de Alberto de Lema el viejo cuio derecho representa otra d.a Maria de Lema hija del forero y lo mesmo a Pedro Gonzalez vez.o del lug.r del Son y de otro lug.r a favor del Capitan D.n Martín de Castiñeira por testimonio de Juan de Ramos Aguiar Esc.no de numero que fue de la Xur.on de Vimianzo …
… con una renta el Alberto de Outeiro cuarenta y ocho; Fran.co de Lema de treinta y dos ferrados de trigo; Pedro Gonzalez treinta y seis y el Capitan Martín de Castiñeira en pension de veinte y dos ferrados de trigo de renta; y todo esto ademas dela primisia quese paga portodo otro lug.r que son doce ferrados de mixo grueso en cuia conformidad de otros foros usaban otro lugar y vienes y los m.s otorgantes como cesionarios delos hijos y descendientes de otros foreros cuia primisia sepaga con los diezmos delos frutos de otro lug.r y sus propiedades sin que entre en la renta expesificada en otros foros yque por el referido lug.r sepagan, el qual se compone de casas cortes eyras guertas erbales eredades labradias y montesias ylo sirben yposeen los otorgantes, yotros sus consortes por quien ban obligados yesta sito extra muros de la referida Villa de Cé en que se alla incluso la agra que se nombra de ribamar y do Barreiro, que llevaran de sembradura sesentaferrados de pan poco m.s, o m.s ; asi como la agra Noba de unos cuarenta ferrados y agra da Debesa de ochenta ferrados…
… aligual que otro lug. r do Son yvienes que se compone sepuso demanda por parte de su señoria el S.orD.n Baltasar de Mendoza, Arcediano que fue de otra Dignidad y d.n Ant.o Perez de Pazos, consupoder delante Su Merz.d la xusticia Ordinaria de esta Villa en los v.te ytres de sep.re delaño pasado de mil seiscientos y nobenta y seis en virtud de quese citaron los llebadores y poseedores…
… que los referidos foros avia de ser subsistentes durante sus boces, y ellos mantenidos en otros bienes por haver sido echos por parte legitima, como lo son otros señores Arcedianos, y estan en posesion y observación de aforar los vienes de otra dignidad sin permiso del Ordinario de este Arzobispado, como se experimentaba de otros foros más antiguos que acreditaban la costumbre y posesion inmemorial de aforarse los vienes de otra Dignidad, y de las m.s dignidades de Arcedianos dela S.ta Iglesia del S.or Sant.o y enlas Comunidades eclesiásticas del reino; y no acostumbrarse traer en arriendo; que dtros foros havian sido echos entodo lo que podian baler los vienes de pension y después de ellos los otorgantes y m.s sus causantes los havianmejorado a costa de su sudor y espensas, y aumentando yquela deesa que en otros foros se referia no era de ningun provecho…
… que por virtud de los foros se pagan asu Señoria por otro lug.r do Son y vienes deque se compone sus fuentes y aguas de riega y montes anexos dos cargas de trigo de renta mas en cada un año que con las once y med.a acen trece y med.a; han de principiar apag.r para el mes de agosto o sep.re primero que biene d el año mil setecientos y veinte y uno, y los demas por el consiguiente puesta y paga a su costa yespensas en esta otra Villa de Cé y Casa de su señoria manos y poder de sus factores enla conformidad aque estan obligados por las m.as rentas de otros foros…
… que alguno de ellos como es el de Fran.co de Lema y del Capitan D.n Martin de Castiñeira se hallan enla primera voz y de otro Alberto de Outeiro enla segunda voz; en virtud de otro poder acada uno de otros foros acrecentada y prorrogada con desde luego prorroga en nombre de su señoria otra voz m.s, quese ade contar desde la ultima delas tres porque cada uno deotros foros, se hizo conla qualidad y condicion quedelas ventas quede oi en adelante se hicieren de qualesquiera vienes anejos aotro lugar do Son después de ser enla conformidad que esta prevendo por otros foros se hade pagar asu señoria dtro.s Arcediano y sus subcesores ladecima parte del precio principal en quese hiciesen dtras ventas, que es lo quese suele pag.r enlos m.s vienes de foro del contorno lo qual se ha de observar, sin embargo seguiran baler de estar en posesion de hacer las ventas libremente sin pagar cosa alguna, por razon de Laudemio; y semque fenecidos otros fueros conla voz quese aumenta los han de dejar dtro lug.ar y vienes livres ala dtra Dignidad sin repetir cosa alguna por razon de expensas que huviese echo en reducirlos acultiva y ponerlos de mejor calidad quelo que estaban”…
Podemos extraer varias conclusións neste texto do documento de extensión do foro sobre o lugar do Son de Cée, sendo quizais o máis importante para ver como a vila de Cée naqueles anos dependía principalmente da igrexa, e un arcediano nomeado pola Curia compostelana. Sabemos desde as primeiras novas que temos de Cée, corresponden ao século XII, cando o arcebispo Gelmírez concede ao arçediano de Trastámara, Arias Muñiz, a administración dun señorío que, entre outras parroquias, estaba incluído en Cée, este poder seguiu ao longo de varios séculos e o arcediano de Trastamara tivo a posesión da vila. Tamén durante os séculos XVII e XVIII, Cée formou unha pequena xurisdición, independente da de Corcubión, tamén dominada polo clero parroquial e a nobreza local. Foi establecido no ano 1625, o señor Pedro Álvarez e Carantoña que se casou coa señora Alberta González Alvite, que se estableceu no Pazo que ordenaron construír, coñecido hoxe como «Pazo de Cotón», un pequeno edificio, pero con elementos suficientes que lle dan un aspecto señorial, como os balaustres do patín e o balcón, así como o seu gran escudo, sendo hoxe de propiedade privada.
Foto. PCC, año 2007. Vista lugar de O Son desde la fuente, al fondo podemos ver el colegio Fernando Blanco de Lema, ahora sin la ría por medio, que le separaba del pueblo de Cée.
Tamén é interesante estudar este documento para coñecer a carga foral coa que se tributaba o lugar de Son. Todo o territorio que incluía este lugar, destinouse a estes catro foreiros que pagaron un total de 138 ferrados de trigo distribuídos do seguinte xeito: Alberto 48 ferrados, Francisco 32, Martín 22 e Pedro González 36. A todo isto había que engadir 12 ferrados de millo como dezmo, co que se tributaba o lugar de Son. Martín de Castiñeira pagou por separado outro aluguer de doce ferrados de millo por outro foro que posuía do agro de Jaifar, que non estaba incluído no lugar Son.
Coa ampliación dos foros realizados no ano 1720, revisouse e aumentouse esta renda, tendo que pagar nesa data os herdeiros e titulares, un total de 164 trigo ferrados, equivalente a trece cargas y medio, aluguer que se lle satisfacía ao representante do Arcediano na súa casa da vila de Cée, D. Mauro Francisco Pérez de Porrúa, para facer efectivos anualmente nos meses de agosto ou septembro.
Esta revisión foral deu moitos dores de cabeza ao arcediano, que trataba de cobrar uns ingresos de máis de corenta cargas de trigo todo ese lugar. A parte do capitán Martín de Castiñeira que naquel momento estaba representaba polo seu neto, xunto cos herdeiros dos outros tres casales pelexaron por unha renda que consideraban xusta, e como nesa data os levadores xa eran máis vecinos, a curia non tivo máis remedio que aceptar un pequeno aumento. Aumento que supuxo dúas cargas máis de trigo y que foron a costa dos dereitos de que se compoñían as súas fontes, as augas de rego e os montes anexos.
Fonte pública no lugar de Son (Cée). Pode este lugar gozar de boas augas, ademais de abundante terra que noutro tempo deu boa parte da comida á vila de Cée.
Eran terras fértiles, gozaban de algo que facía todo o que se plantaba, daba froito. Este lugar que a principios do século XVII tiña só unha ducia de veciños, cen años despois tiña máis do dobre, a súa terra era suficiente para manter máis da metade da poboación da vila de Cée, a curia sabíao ben, pero aínda pagaba a pena todo o traballo que era reconfortante o coller a colleita.
Rodeados polos principais agros que eran agra de Ribamar, agro do Barreiro, agra Nova, agra da Devesa e agro de Jaifar, os seus licitadores puideron levar adiante todo o lugar que sumaba máis de trescentos ferrados de labradío, que xunto o milleiro, dos prados nos que se puideron poñer en valor a través dos anobados, moitas partes deles. Esta técnica permitiulles gañar terras máis produtivas, principalmente para sementar trigo e centeo. Os anobados estaban regulados por vinte anos, cunha renda de trescentos reais.
O millo, o trigo, as patacas, as fabas, as cebolas, o leite, a manteiga, o mel, os ovos, os galos, as galiñas, os coellos, o touciño para comer e tamén para facer o xabón, con outras cousas de tempada, como froitas e verduras. Todo se podía atopar pronto no mercadiño do Cée, naqueles anos non tan lonxanos, que tiveron que vivir os nosos antepasados.
Lugar de O Son, aínda moitos séculos despois da súa creación, a súa xente, as súas familias, as súas casas son coñecidas como antes; tanto unha familia era coñecida polo seu nome, alcume ou situación. A casa de Cambeiro, a de Bouzas, a de Segundo Trillo, tamén a de Pistolas (Allo), a de Mañuco (Caamaño), a de Cachurro (Castro), ou da Fonte, ou a do Vendaval, calquera dos termos empregados era plenamente comprensible.
Hoxe este lugar está fisicamente relacionado con Cée, sendo o que era terra de traballo e froitos, hoxe son casas e urbanizacións que se fixeron pensando que agora todo era turismo, en definitiva … Dise «fálarán de min polos meus actos», en particular non podo aprobar tanta barbarie e tantos danos que se fixeron á terra e ao mar, aos nosos principais sustentos e medios de vida.
_______
Documentación consultada.
Resumo do documento que inclúe o Foro do Arcediaono de Trastámara, da extensión de foros do lugar de Son de Cée, feito no ano 1720.
Publicación feita polo autor dun extracto do libro Alonso de Lema, 2008, estendido en xaneiro de 2020 por c. astro Paul.
