Un dos máis fermosos conxuntos da idade dourada da arte arte medieval. Unha reportaxe de Rafael Lema Mouzo.
O interior da provincia da Coruña agocha xoias artísticas non de todo coñecidas e que non deixan de sorprender a curiosos e a investigadores, con non poucos misterios aínda por desvelar. Un destes tesouros galegos é a arquitectura relixiosa medieval de Oza-Cesuras, na Mariña dos Condes. Románico e gótico, pero tamén nomes que fan brillar os ollos, como os templarios e as collas de canteiros máis esótericas do Camiño de Santiago, van saltar as pálpebras do visitador interesado para enchelas de beleza e certo deasosego en transo, en entornos idílicos tan alonxados das desfeitas da nosa costa ou doutras comarcas rururbanas.
O magnifico templo gótico de San Nicolás de Cines é o centro deste complexo máxico, saido dos alicerces do vello mosteiro de San Salvador de Cines, fundado no 909 polos condes Aloito e Paterna, os mecenas de Sobrado e tantos outros cenobios, ancestros dos Traba. A posible «clavis ad thesaurum», a chave que nos abra a arca dos misterios de Oza-Cesuras. Conserva restos desta primeira obra. A igrexa actual ten planta basilical de tres naves con dúas preciosas portadas de tímpanos historiados e dous magníficos rosetóns, dentro dunha obra de arquitectura oxival con tradición románica. No tímpano da porta prinvipal vemos ao Salvador, san Bieito e san Bernardo, para que non teñamos dúbida da filiación cos benedictinos e coa reforma cisterciense. No muro norte a enigmática Adoración dos Reis Magos, un canto a María Nai e Sofía.
Pero a ruta do románico en Oza-Cesuras levaranos polos templos de Santa María de Cuiña, Santo Tomé de Salto, San Martín de Bandoxa, Santiago de Reboredo, San Pedro de Porzomillos, San pedro de Oza. Algúns conservan a súa feitura orixinal, como os de San Pedro de Oza e Cuiña, onde en ambos ademais temos unhas pinturas murais das poucas que se poden ver no noso arte rural. O románico segue por terras da antiga Cesuras (Mandaio, Filgueira de Traba), na parroquial de Aranga, na de Coirós (ou en Lesa, Collantres), co influxo de Betanzos e os Andrade, de Monfero e Sobrado. Son igrexas sinxelas do máis clásico románico galego, a esencia da arte da primeira idade de ouro do noso país, aquela que vai da subida ao poder de Alfonso VII ata a morte de Alfonso IX, sobre todo entre 1157 a 1230, cando Compostela foi a cabeceira de facto do reino de León. O século do florecemento artístico e constructivo, de Xelmírez, dos mestres Mateo e Esteban en Compostela; do Císter e do faber Alberto, quen desde Sobrado e Cines tivo que marcar a creación dun grupo especial de pedreiros nestas terras. As marcas destas grandes escolas chegadas de Francia, sobre todo cos cistercienses, vainos aparecer na simboloxía do románico de Oza-Cesuras.
O rosetón de Porzomillos, as cruces xeométricas de Mandaio e de Mondoi. Aquí, en Santa Cruz de Mondoi, as súas dúas cruces sobre os testeiros da ábsida e da nave (un «agnus dei» e unha cabeza de boi) levannos a unha irmandade coas escolas mais importantes e influintes do románico francés. Portan as trazas de estilo dos seus gremios, as marcas simbólicas, filosóficas, signos de valía e mestría. A análise da simboloxía destes elementos daría para varios artículos. Sorprenden algunhas semellanzas co románico da Fisterra, do arciprestado de Nemancos, e cos mestres da Trasmiera cántabra. Nos casos das cruces xeométricas de Mandaio e Mondoi teñen unha terceira irmán precisamente en Santiago de Cereixo, na ría de Camariñas, cuns artífices vinculados ao mosteiro de Moraime, aos Traba, e con marcas definidas. A antefixa calada de Cereixo sobre un año deitado está feita sobre un bloque de granito e é xemelga das citadas. A antefixa de Porzomillos é unha evolucion destas, pois inserta unha cruz templaria patada no centro, cun cuadrado resaltado. O templo foi feito na etapa do traballo do mestre das portas do sur de Cereixo e Moraime. E non hai outras cruces iguais no noso románico. Tres nestas terras, unha na Fisterra.
A devoción da santa cruz deixa preciosas e singulares cruces nestas terras, traenos a memoria templaria dos tempos dos poderosos Traba e dos monxes de san Bernardo. Ambos protectores ben documentados do Temple. A cruz xeométrica de San Xulián de Mandaio, a devoción á santa cruz en Mondoi, e as xa citadas formas dos testeiros traen vellos recordos. Esa cruz cátara de Mondoi sobre o boi (tamén referencia a divindade ancestral, a nai terra), as testemuñas do primeiro cristianismo presente nestas terras e o agromar do monacato na Alta Idade Media falan cun resón nada doado de calar.
Lembremos que na veciña Aranga está unha das dúas xoias da orfebrería románica, a súa Santa Cruz (outra en Serramo, tamén na Costa da Morte). Esa cruz esbelta da ábside de san Vicente de Fervenzas. A cruz xacobea de Santa Vaia da Espenuca (Coirós) é o elemento mais destacado da súa fachada, nun centro de arrianismo onde houbo un dos mosteiros máis antigos da provincia, que logo pasou a dependencia de Cines. O culto a María, con magníficos exemplares góticos de influenza bizantina nestas terras, e a devoción pola santa cruz teñen ao Temple e ao Císter como padriños no Camiño de Santiago e no noso país.
