– Rafael Lema Mouzo-
O pioneiro na investigación dos naufraxios na Costa da Morte e gran loitador contra a lenda negra dos supostos naufragadores de barcos desta rexión, Pepe Baña, morreu en Camelle un 12 de maio, fai 37 anos. José Baña Heim foi mestre nas escolas de Camelle e Ponte do Porto (Camariñas).
Un traballo escolar inicial con sete alumnos, entre eles os seus dous fillos, percorrendo o escenario dos naufraxios entre o Roncudo e Fisterra levouno a publicar no 1980 un libro de culto, «Costa de la muerte: historia y anécdotario de sus naufragios» (Baña Heim, José) [727602] A Coruña. 1980. 22 cm. 207 p. Encuadernación en tapa blanda de editorial ilustrada. Venus. ISBN:8440400284). Unha edición aumentada polo seu fillo Alberto Baña Romero no 1987.
Fun alumno del e delegado de curso en 5º de EXB no colexio nacional mixto comarcal O Allo de Ponte do Porto no curso 1977-78. Precisamente nese ano, nos recreos, durante algún exame ou traballo grupal, os seus alumnos fomos testemuñas de cómo o mestre ía escribindo con calma a súa obra na vella e pequena Olivetti ruidosa, unhas follas que de vez en cando nos comentaba, secando as gafas co pano da man.
Aquel home miúdo, o mestre de Camelle, estaba escribindo un libro. Era a primeira vez que víamos un escritor; un deses santos serios, a veces rariños, que saían nos libros de texto. Eu non paraba de contalo na casa, deixaba a mochila na mesa do comedor e ía a cociña a dicirllo a miña avoa. Preguntáballe por barcos, anécdotas, cantareas; a algún cliente da fonda, testemuña daqueles anos do Boris, Monteagudo, Olimpia, Banora, achegábase a dar o seu parte, a súa versión máis ou menos fabulosa. Moitos seráns, ao remate das clases, o mestre viña tomar algo ao negocio familiar, pois tiña moito trato na casa, onde tamén se hospedaban outros compañeiros mestres.
A muller de don Pepe era dunha saga de armadores da navegación histórica, os donos do lendario patache Manuela, que rendera travesías nos anos sesenta, o último barco de cabotaxe da nosa ría. Miña avoa contaba que recibía as mercadurías do negocio desde Vigo cada quince días, chegadas aos malecóns de Ponte do Porto no motoveleiro Manuela de José Ramón Romero, de Camelle. «Ei veñen os de Camelle ei veñen os camelláns, ei veñen os de Camelle mosos coma capitáns».
Ela mandaba por correo unha carta co pedido aos almacéns de Vigo e desde alí comunicaban o envío en tal data polo Manuela. No peirao da Gándara agardaba o axente local, Ramón Castro, para ir despachando os paquetes aos negocios da vila. Os rapaces aproveitaban a visita para subir polo mastro e guindarse ao río.
Na miña nenez xa non había pataches nin goletas, nin as gabarras de Buría, no noso malecón de tanto trafego no pasado século; só dous tristes barcos enterrados na lama, en Cereixo, cabo do obradoiro que aínda segue botando pesqueiros, que xa non se fan coa madeira dos mudos aserradoiros porteños. Unha tarrafa varada na Xunqueira, ao carón do centenario estaleiro de ribeira do meu bisavó, servíanos de barco pirata cando nenos, onde saquei a miña primera foto enriba da ponte dun barco, con Oscar de Rens. As chatas da area, as gamelas con nome de muller seguían. Naquel decorado xogabamos a sandokáns en Monpracem, Tom Sawyer e Huck en San Petersburgo do Misisipi.
Non é doado escribir esta páxina, recordar tantos rostros, compañeiros e clientes que se foron no mellor da vida, sen verquer bágoas, sen paradas diante do ordenador. Tecleando amodo como o vello mestre. Mentres soan acordeóns e guitarras, gaitas de tantas farras idas no meu barrio do Outeiro. «En el medio del Outeiro hay una piedra redonda…en el medio de la mare sospiraba una jamela».
Don Pepe na fría aula dun colexio pintado de verde ía pasando os apuntes do traballo de campo recollido nos anos anteriores. Moitas veces axudeille a pegar as fotos en branco e negro nas follas recén mecanografadas, e relendo aqueles nomes de barcos dos que me falaban na casa, outros marcados coa aureola e fachenda de idiomas estranxeiros.
Meu bisavó de Traba de Laxe foi un dos piratas do Nil, e fixo a galería da casa coa madeira do Santa María; ainda conservamos as portas (quedou Tino de Berdoias en vir amañalas) e non poucas botellas, bocois, máquinas. Miña avoa recordaba no entruido as coplas do Nil, do barco do tabaco.
En fin, cando a fin de curso don Pepe rematou o seu libro, falounos del, adicou unha mañá a explicar o afán daquela loita coas páxinas en branco que ía enchendo de palabras acribilladas, borrando, tachando. Díxonos que o levaba ao prelo, xa estaba. Compatimos ese intre máxico, a mesma ilusión do mestre que vía o esforzo cumprido; éramos os primeiros en velo, tras ser partícipes con él de tantos meses en loita cos apuntes da libreta. era o tempo dos días longos solleiros, de enredar nas tardes a carrexar leña para as laradas do día de lumes no campo de Liñares; pero aquela mañá non tiñamos presa, o mestre non falaba de godos nin mouros, de capitais de provincia nin das repúblicas americanas. Falaba de Camelle, Arou, Santa Mariña, Traba, Corme, Touriñán.
Emocionábase recordando actos heroicos dos veciños da costa, valorando o noso; atacando a lenda negra dos que falaban de saqueadores de barcos, asasinos de náufragos, ladróns de cadáveres. Non éramos netos nin bisnetos de piratas. Nos peitos dos nosos penduraban medallas de gratitude en moitas falas. Colgou un gran mapa feito a man da costa de Camariñas, onde saían todos os nosos pobos e lugares; o nome dos cabos, illas, ríos. Un plano que ficou un tempo na parede dun descanso das escaleiras por onde subiamos amodo e baixabamos as carreiras para coller o mellor lugar do patio e xogar a pelota. Existíamos, saíamos nun mapa, distinto ao de España, ao de Europa, que presidían a clase, acribillados das puntas das varas dos mestres. Él foi pioneiro en ensinarnos o noso, os montes e ríos que tiñamos arredor. En sair a facer clases en plena natureza, aos prados dos Ventos e Pías. Ese ano gañei o meu primeiro premio escolar por un conto sobre a lenda do monte Croado e o sillón dos mouros. Un orgullo para él, para a súa clase, porque non é normal que un de quinto sexa o máis valorado de EXB habendo tres cursos por enriba. A súa emoción foi o mellor agasallo. Supoño que xa me vía madeira de escritor, xa intuía algo.
Moitos anos despois, mentres agardaba a que o meu sobriño rematase de adestrar na cafetería do Bergantiños, coa mirada curiosa de Luis Cendán, fun escribindo no portátil unha obra na súa memoria: «Costa da morte, un país de sueños y naufragios». Pensaba nel a cada páxina rematada, a cada apunte dun naufraxio recollido. E, pola retranca da vida, o meu último libro trata sobre lendas, o tema do meu primeiro relato na clase de don Pepe, no 1978. Véñenme a mente as caras brillantes dos compinches de fatigas naqueles pupitres de madeira que tanto soportaron. Miguel, Andrés, Suso, O Ruso, Xavier, Belarmino, Pepiño, Xoan Carlos, Xurxo, Pais, Tajes, Evaristo, Carracedo, Francisco, Luisa, Mar, Dolores, Mari Carme, Begoña, Rosa, Perla, Ánxeles, Inma, Ana, Helena, Todos e todas abraiados cando o mestre nos amosou o feixe de follas, as estampas. Dous anos máis tarde foi impreso, e axudeille a vendelo. Aquel libro azul, o pioneiro.
No 2015 sucederon dous actos en lembranza a don Pepe. A asociación cultural Naufraxios Galegos programou a primeira edición dun roteiro marítimo-cultural por Camelle para render homenaxe a José Baña Heim. Ademais a Real Liga Naval Española solicitou ao Concello de Camariñas que se lle dea o nome do autor a unha rúa de Camelle. Pepe Baña nacido en Camelle, era fillo dun empresario local e unha alsaciana á que coñeceu en Buenos Aires.
José Baña foi o máis destacado autor en negar que os veciños colocasen faroliños nos cornos dos bois e na cima dos montes, provocando os naufraxios para acudir de inmediato ao asalto, cualificando tan estendido rumor de «criminal sambenito que anda na fala da xente» a pesar de que no seu tempo non logrou cambiar a opinión. Recoñecía a existencia de pillaxe, pero non a provocación de naufraxios, exaltando aos nosos ancestros que xogando as súas vidas salvaron centos delas.
E cita entre ducias de anécdotas aos que rescataron, tras tres días de traballo, aos 23 tripulantes do Kenmore na praia de Traba en 1904. Aos 41 tripulantes do petroleiro ruso Boris Scheboldaef na Pedra do Porto (Camelle) en agosto de 1934. Aos náufragos do City of Agra, Standard, Boris, Serpent ou Iris. O libro con datos recolleitos a pé de campo, cita 148 naufraxios. A viaxe orixinal emprendeuna xunto a sete alumnos seus no verán de 1974, aínda que a metade caeron nas seguintes xornadas. O 3 de xullo dese ano, o profesor e os nenos iniciaron o percorrido no faro do cabo Roncudo de Corme. Tras 11 etapas, repartidas ao longo do verán, remataron o traballo en Corcubión e Cee. Un día de maio, na clase, mestre e alumnos comentaron o encallamento dun dique francés en Door da Man, nas proximidades do cabo Vilán, en Camariñas. Baña Heim retomou unha idea que levaba anos na súa cabeza: percorrer a Costa da Morte para recuperar as historias dos naufraxios.
O dique francés foi o primeiro gran naufraxio que vin, con sete anos, levado polo meu pai e uns veciños. Era tan longo que cando nos retratamos diante del tivemos que sacar dúas fotos. Acordo o desfile de soldados, as tendas de campaña, os helicópteros, remolcadores. Centos de persoas entre as carqueixas xuntados a voz de «dou un barco en Reira». Anos despois coñecín ao capitán do dique, unha tarde no restaurante Gaviota en Camariñas, con Eduardo de Lisa e María. Acababa de retirarse e pasou unha xornada naquela vila que tanto redordaba. Onde tan ben o trataron.
